گنبد جبلیهجَبَلیه، گنبد، بنایی در کرمان متعلق به دوره سلجوقیان می‌باشد. ۱ - محل جغرافیاییاین بنای هشت ضلعی در مشرق شهر کرمان و در امتداد خیابان تختی در نزدیکی مسجد صاحب‌الزمان قرار دارد. [۱]
احمدعلی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان، ج۱، ص۱۶۲، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۲]
علی زنگی آبادی، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری کرمان، ج۱، ص۴۲، (کرمان) ۱۳۷۰ ش.
[۳]
عزت اللّه رکوعی، سرزمین ما: مروری بر تاریخ و معماری ایران، ج۱، ص۲۰۵، تهران (۱۳۷۳ ش).
۲ - وجه تسمیهظاهراً جبل‌سنگی یا جبل‌سنگ نامیده‌شدن آن، [۴]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۴۸، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
به سبب کاربرد بسیار زیاد سنگ در ساخت آن بوده است.۳ - اولین استعمالنام گنبد جبلیه نخستین‌بار در تذکرة‌الاولیاء یا مزارات کرمان محرابی کرمانی (تألیف در ۹۲۵ تا ۹۳۹) آمده است. [۵]
سعید محرابی کرمانی، کتاب تذکرة‌الاولیاء محرابی کرمانی، ج۱، ص۱۰۰ـ۱۰۱، یا، مزارات کرمان، چاپ حسین کوهی کرمانی، (تهران) ۱۳۳۰ ش.
۴ - نام‌های دیگراین بنا گنبد‌گنج و گنبد‌گبری نیز نامیده شده است. [۶]
ناصرالدین منشی کرمانی، سمط‌العُلی' للحضرة‌العلیا، ج۱، ص۱۳، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش.
[۷]
عبداللّه بن فضل اللّه وصّاف‌الحضره، تاریخ وصّاف، ج۱، ص۲۹۴، چاپ سنگی بمبئی ۱۲۶۹.
[۸]
احمد موسوی، «گنبد جبلیه»، ج۱، ص۷۵، هنر و مردم، ش ۱۶۸ (مهر ۱۳۵۵).
۵ - بنای آرامگاهیبرخی منابع، این بنا را از جمله بناهای آرامگاهی به شمار آورده‌اند. روایات محلی نیز از وجود گوری در آن خبر می‌دهد که در سیل کرمان در ۱۳۳۳ ش از میان رفته و بیش‌تر مورد توجه و زیارت زردشتیان بوده است. [۹]
احمد موسوی، «گنبد جبلیه»، ج۱، ص۷۷، هنر و مردم، ش ۱۶۸ (مهر ۱۳۵۵).
[۱۰]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۴۸، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
[۱۱]
محمود همت کرمانی، تاریخ مفصّل کرمان، ج۱، ص۴۳، کرمان (۱۳۵۱ ش).
بنا بر بعضی روایات محلی، این بنا بقعه سیدمحمد تباشیری [۱۲]
سرپرسی مولزورث سایکس، سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس، ترجمه حسین سعادت نوری، ص ۲۲۳تهران ۱۳۳۶ ش.
و به گفته برخی دیگر مزار دانیال حکیم، مشهور به پیرمراد، بوده است. [۱۳]
احمد موسوی، «گنبد جبلیه»، ج۱، ص۷۷، هنر و مردم، ش ۱۶۸ (مهر ۱۳۵۵).
۶ - دوره ساختاشرودر گنبد جبلیه را متعلق به دوره سلجوقی دانسته است. با این حال، وی این احتمال را نفی نکرده که ممکن است جبلیه پرستشگاهی بودایی (استوپا) باشد که در زمان مغولان و تحت تأثیر آنان ساخته شده است. برخی نیز زمان ساخت آن را به دوره ساسانی و حتی پیشتر [۱۴]
عزت اللّه رکوعی، سرزمین ما: مروری بر تاریخ و معماری ایران، ج۱، ص۲۰۵، تهران (۱۳۷۳ ش).
[۱۵]
محمود همت کرمانی، تاریخ مفصّل کرمان، ج۱، ص۳۸ـ۳۹، کرمان (۱۳۵۱ ش).
رسانده‌اند که چندان درست نمی‌نماید.۷ - ساختمان بنانقشه بنا از داخل و خارج، هشت ضلعی و هر ضلع بیرونی آن ۸ر۶ متر و هر ضلع داخلی آن ۴ متر و ضخامت دیوار آن، ۱۰ر۳ متر است. ۷.۱ - مصالحمصالح ساختمان سنگِ لاشه و ملاط سختی با مخلوطی از آهک و ماسه است. [۱۶]
عزت اللّه رکوعی، سرزمین ما: مروری بر تاریخ و معماری ایران، ج۱، ص۲۰۶، تهران (۱۳۷۳ ش).
۷.۲ - نمای بیرونیارتفاع بنا هجده متر است و نمای بیرونی بنا در سه بخش ساخته شده است: بخش پایینی هشت ضلعی با دیوارهای ضخیم که در هر ضلع آن یک طاقنمای بزرگ قوس‌دار کار شده است. در داخل قوس‌ها، نُغُول یا لوحی تزئینی برای کاستن بار، در نمای بنا به صورت سطوح مجرد مربع و مستطیل شکل ساخته شده است. داخل نغول‌ها نورگیرهای بزرگی قرار گرفته است. [۱۷]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۵۰، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
در طرفین طاقنماهای بزرگ هر ضلع نیز دو نغول، بالای هم، قرار دارد که نغول پایینی قوس جناغی دارد و نغول بالایی، مستطیل شکل است. [۱۸]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۵۰، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
در هشت طرف داخل طاقنماها، هشت در به عرض دو متر قرار گرفته که در سال‌های اخیر برای استحکام بنا و جلوگیری از ویرانی آن، جز یکی، همه با سنگ مسدود شده است و بر درگاه باقیمانده، دری چوبی قرار داده‌اند. [۱۹]
کرمان: مجموعه‌ای از عکس‌های آثار تاریخی، مراکز صنعتی، کشاورزی و نقاط دیدنی استان کرمان، به کوشش بتول ایزدپناه، کرمان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمان، ج۱، ص۸۴ ـ ۸۵، ۱۳۷۲ ش.
بخش میانی در بالای قسمت اول پس از یک پاگرد (حلقه) به عرض ۵ر۱ متر بر یک قاعده شانزده ضلعی ساخته شده و قطر آن از قطر اصلی بنا کوچک‌تر است. [۲۰]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۵۰، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
در این قسمت طاقنماهایی با قوس تیزدار، نماسازی شده است که درست در بالای نورگیرهای مستطیل شکل قسمت اول قرار دارد. افزون بر این، در وسط اضلاع نیز، یک در میان، هشت نورگیر وجود دارد. در سال‌های اخیر برای نورگیرهای هر دو قسمت، شیشه نصب شده است. [۲۱]
کرمان: مجموعه‌ای از عکس‌های آثار تاریخی، مراکز صنعتی، کشاورزی و نقاط دیدنی استان کرمان، به کوشش بتول ایزدپناه، کرمان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمان، ج۱، ص۸۴ ـ ۸۵، ۱۳۷۲ ش.
بخش فوقانی نمای بنا نیز به عرض یک متر از قسمت دوم عقب نشسته و پاگردی را فراهم آورده است. این پاگرد، چون حلقه‌ای، بنا را با ۳۲ ضلع و ۲۴ نغول مستطیل شکل عمودی و افقی در بر گرفته و مصالح آن آجر و سنگ است. [۲۲]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۵۰، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
طاقنماها و نغول‌ها در قسمت‌های سه‌گانه نما موجب کاهش ضخامت جرزها شده است. [۲۳]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۴۸، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
۷.۳ - گنبدگنبد تک‌پوش از آجر سفید و به قطر دوازده متر است و ساقه آن به ارتفاع هشت متر همانند سایر قسمت‌های بنا از سنگ است. [۲۴]
احمد موسوی، «گنبد جبلیه»، ج۱، ص۷۵، هنر و مردم، ش ۱۶۸ (مهر ۱۳۵۵).
[۲۵]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۵۰، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
در وسط ساقه، یک نورگیر ساخته شده است. [۲۶]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۵۰، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
بنا بر آثار باقیمانده، به نظر می‌رسد که سازندگان می‌خواسته‌اند گنبد را دوپوش بسازند ولی کار را نیمه تمام رها کرده‌اند. [۲۷]
کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران، ج۱، ص۱۵۵، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۶ ش.
و شاید پوش بیرونی بعدها از بین رفته است.۷.۴ - فضای داخلیفضای داخلی بنا ساده است و تنها برای تبدیل هشت ضلعیِ نقشه بنا به دایره ساقه گنبد، شانزده طاقنما یا قوس تیزدار ایجاد شده است و چهارچوبه نغول‌های داخلی در تیزه قوس نیز، گره‌خوردگی دارد که می‌توان آن را نوعی تزئین دانست. [۲۸]
احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، ج۱، ص۵۰، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶).
۸ - موزهامروزه این بنا موزه سنگ نوشته‌ها شده است. ۹ - منابع(۱) احد پارسای قدس، «سه بنای یادبود سنگی از دوران سلجوقی»، هنر و مردم، ش ۱۸۴ و ۱۸۵ (بهمن و اسفند ۱۳۵۶). (۲) عزت اللّه رکوعی، سرزمین ما: مروری بر تاریخ و معماری ایران، تهران (۱۳۷۳ ش). (۳) علی زنگی آبادی، جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری کرمان، (کرمان) ۱۳۷۰ ش. (۴) سرپرسی مولزورث سایکس، سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس، ترجمه حسین سعادت نوری، تهران ۱۳۳۶ ش. (۵) کرمان: مجموعه‌ای از عکس‌های آثار تاریخی، مراکز صنعتی، کشاورزی و نقاط دیدنی استان کرمان، به کوشش بتول ایزدپناه، کرمان: اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی کرمان، ۱۳۷۲ ش. (۶) سعید محرابی کرمانی، کتاب تذکرة‌الاولیاء محرابی کرمانی، یا، مزارات کرمان، چاپ حسین کوهی کرمانی، (تهران) ۱۳۳۰ ش. (۷) احمد موسوی، «گنبد جبلیه»، هنر و مردم، ش ۱۶۸ (مهر ۱۳۵۵). (۸) ناصرالدین منشی کرمانی، سمط‌العُلی' للحضرة‌العلیا، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۶۲ ش. (۹) احمدعلی وزیری کرمانی، تاریخ کرمان، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران ۱۳۶۴ ش. (۱۰) عبداللّه بن فضل اللّه وصّاف‌الحضره، تاریخ وصّاف، چاپ سنگی بمبئی ۱۲۶۹. (۱۱) کریستی ویلسون، تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۶ ش. (۱۲) محمود همت کرمانی، تاریخ مفصّل کرمان، کرمان (۱۳۵۱ ش). ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «گنبد جبلیه»، شماره۴۴۹۰. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|